Menu Zamknij

Kalendarze pseudonauki. Co łączy kreacjonizm, Wielką Lechię i politykę historyczną państwa?

Pseudonauka proponuje opowieść o dziejach świata, w której ludzie od początku byli najważniejsi, cała natura jest im podporządkowania, a globalne ocieplenie to kolejny spisek. Jest niezwykle atrakcyjna, bo w miejsce „pustych eonów”, które opisuje współczesna nauka, podstawia „sensowny kalendarz” pełen wydarzeń bezpośrednio związanych z nami. Jeżeli to jeszcze nie dosyć – bo ludzkość to w końcu dosyć spora grupa – możemy ten kalendarz jeszcze ulepszyć! Dlaczego by cała historia nie miała opowiadać o Polakach?

Kalendarz mitów

Czas jest jednym z podstawowych wymiarów ludzkiej egzystencji. Jego uporządkowanie jest jednym z najważniejszych wyzwań stojących przed każdym mitem. Zajrzyjcie w swój kalendarz. Pewnie zwykle nie myślicie o nim w ten sposób, ale jest on potężnym nośnikiem mitów!

24 grudnia świętujecie narodziny Chrystusa zasiadając do wigilijnego stołu. Gdzieś tam w ciągu roku – rytualnie powtarzacie swoje własne, zdmuchując świeczki. Na 11 listopada spojrzeć można jako na urodziny Polski (w tym roku lepiej nie śpiewajcie z tej okazji „sto lat”!). Wszystko to przykłady zjawiska, które Mircea Eliade, jeden z najważniejszych badaczy mitów, określa mianem „reaktualizacji czasu mitycznego”.

Eliade definiuje mit wręcz jako strukturę porządkującą czas. Opowieść nadająca sens naszemu życiu, czyli właśnie skuteczny mit, opiera się na wyodrębnieniu pewnego „czasu mitycznego”, który miał miejsce dawno, dawno temu i regularnym odtwarzaniu go we współczesności. W ten sposób, za jednym zamachem, mit sprytnie realizuje kilka zadań:

  1. Porządkuje przeszłość, a więc bezmiar czasu „przed nami”, zasiedlając go bogami i herosami bezpośrednio związanymi z naszym losem.
  2. Porządkuje teraźniejszość, wypełniając naszą codzienność świętami, dzieląc ją na tygodnie i miesiące i – co najważniejsze – mówiąc nam, jak żyć.
  3. Porządkuje przyszłość, bo możemy mieć pewność, że nie wydarzy się w niej nic nowego. Wszystkie istotne zmiany w świecie dokonały się już w czasie mitycznym. Od tej pory w najlepszym wypadku skazani jesteśmy na wieczne powtarzanie tego samego, w najgorszym – na powolny upadek, jeżeli oddalimy się od zaleceń bogów i przodków.

Mit proponuje więc kalendarz, w centrum którego zawsze jest najważniejsza osoba na świecie. Jedyna osoba, na której tak naprawdę ci zależy. TY. Wszystkie te niezwykłe historie o bogach i bohaterach mają bezpośredni związek z TWOIM życiem. Mit podpowiada ci, co masz robić, jak żyć, czym się kierować.

Co ciekawe, tego rodzaju mitologia to nie tylko sprawa odległej przeszłości. Socjologowie zajmujący się pamięcią zbiorową pokazują, że na niemal identycznej zasadzie zbudowane są… nowoczesne państwa narodowe! Bycie Polakiem polega, między innymi, na znajomości pewnych starannie wybranych kluczowych faktów z historii i dorocznej reaktualizacji niektórych z nich. Także w nowoczesnych formach, takich jak wizyty w multimedialnych muzeach, noszenie patriotycznych koszulek albo udział w biegu upamiętniającym bohaterów. Z tego punktu widzenia cała historia wydaje się w jakiś sposób prowadzić do punktu „tu i teraz”. Wszyscy ci bohaterowie (i zdrajcy) układają się w drogę, która doprowadziła nas tu, gdzie dziś jesteśmy.

Kalendarz nauki

A teraz spójrzcie na to.

To sławny „Kosmiczny Kalendarz” z (nowej wersji) serialu „Cosmos”, za pomocą którego astrofizyk Neil deGrasse Tyson pokazuje, jak małe jest nasze życie na tle ogromu historii Wszechświata. Gdyby historię od Wielkiego Wybuchu przedstawić w postaci 12 miesięcy, wyjaśnia, całe dzieje ludzkości, bohaterowie, królowie, wielcy politycy i geniusze – wszyscy oni mieściliby się gdzieś tutaj, w malutkim punkcie tuż przed północą 31 grudnia.

 

 

Z punktu widzenia potrzeby sensu nie jest to bardzo atrakcyjna wizja. Przez wszystkie te miliardy lat Wszechświat doskonale radził sobie beze mnie, bez mojego plemienia czy narodu, nawet bez ludzi w ogóle… Miliardy lat kosmicznych katastrof bez życia. Miliardy lat ziemskiego życia bez ludzi. Setki tysięcy lat prehistorii bez wielkich cywilizacji, a potem jeszcze tysiące lat bez Polaków. Trochę depresyjnie jakby.

Kalendarz pseudonauki

W tym momencie na scenę wchodzi pseudonauka, cała na biało. I mówi: możesz mieć ciastko i zjeść ciastko. Zachować wszystkie te fajne słowa, których używają astrofizycy, biolodzy i archeolodzy, a jednocześnie znowu wrócić do centrum wszechświata. Wystarczy tylko z pojęć takich jak „genom”, „kwantowy” czy „starożytne kroniki” zbudować całkiem nową konstrukcję.

Posłuchajmy na przykład Macieja Giertycha – dendrologa o uznanym dorobku naukowym, a zarazem jednego z najbardziej znanych w Polsce przeciwników teorii ewolucji. Oto wypowiedź Giertycha zawarta w dokumencie „O ewolucji w szkołach europejskich”, który przygotował on jeszcze jako europoseł wybrany z list Ligi Polskich Rodzin:

Mówiąc o ewolucji, nie sposób nie wspomnieć o dinozaurach. One wydają się być ulubionym symbolem tej teorii. Media bardzo starają się ukryć fakt, że są znaleziska ukazujące współczesność ludzi i dinozaurów. W kilku miejscach są informacje o śladach stóp ludzkich w tych samych warstwach kopalnych, co stopy dinozaurów. Rysunki dinozaurów są znajdywane w sztuce przedkolumbijskiej (kamienie Ica w Peru). Niedawno znaleziono reliefy na przeszło tysiącletniej świątyni Ta Prohm w Kambodży, ukazujące różne zwierzęta, a wśród nich dinozaur (Stegosaurus). Marco Polo opisywał, że karetę cesarza Chin wiózł smok. Historie o smokach istnieją we wszystkich kulturach (Wawel, Loch Ness, Godzilla, św. Jerzy zabijający smoka itd.). Może wzięły się z tego, że dinozaury pozostały w historycznej pamięci ludzkości.

Na pierwszy rzut oka brzmi to jak dowcip. „Park Jurajski” edycja polska. Przeciwników teorii ewolucji łatwo jest zbyć śmiechem i sprowadzić do roli kuriozum. Popularność kreacjonizmu sprawia jednak, że nie powinniśmy go lekceważyć. Badania pokazują, że teorię ewolucji odrzuca ok. 40% Amerykanów. W Polsce sytuacja jest tylko nieznacznie lepsza. Wyniki dużych porównawczych badań opublikowanych w roku 2006 w „Science” pokazują, że niemal 30% rodaków sceptycznie patrzy na odkrycia Darwina.

Choć wskazuje się na wiele powodów takiego stanu rzeczy (m.in. wpływ religii), to moim zdaniem zrozumienie oporu wobec teorii ewolucji jest niemożliwe bez uwzględnienia stojących za nim mechanizmów psychologicznych i kulturowych. Mówiąc najprościej: wiara w ewolucję zmusza nas do przyjęcia obrazu świata, który wcale nie jest przyjemny. Świat, o którym opowiadają kreacjoniści, jest dużo fajniejszy. I nie chodzi wcale o to, że każdy chciałby sobie pojeździć na dinozaurze. Kreacjonizm znacznie lepiej niż ewolucjonizm zaspokaja potrzebę sensownego kalendarza!

Co też świat porabiał bez nas?

Wizja czasu proponowana przez mitologie różnych kultur niemal zawsze zakłada obecność od stosunkowo wczesnego etapu człowieka lub przypominających go bóstw, olbrzymów czy innych „starszych ras”. Jeżeli w nad naszym krajobrazem dominuje wielka góra – może przyniósł ją tu gigant, a może to kurhan poległego w walce ze smokiem bohatera? Kwiat, który nas intryguje, wyrósł z łez opuszczonej kochanki albo z rozdeptanego plemienia malutkich wojowników. Wszystko – małe, wielkie, stare i młode związane jest jakoś z historią ludzi, bogów, olbrzymów czy duszków. W opowieściach o najdalszej przeszłości ktoś musi coś zdobywać, łamać zasady, ponosić karę. Bez tego byłoby po prostu nudno.

Nie inaczej było w kulturze Zachodu do osiemnastego wieku. Dość powszechnie przyjmowano wówczas za dosłowny model biblijny, w ramach którego procesy biologiczne (np. powstawanie życia i oddzielanie gatunków), a nawet geologiczne (np. formowanie się elementów krajobrazu) przebiegały równocześnie z historią człowieka. Gatunki zwierząt zostały nazwane już w rajskim ogrodzie, skały ukształtowane przez potop itp.

W miarę rozwoju metody naukowej i postępu w obserwacji przyrody sytuacja stawała się coraz bardziej skomplikowana. Coraz więcej zjawisk obserwowanych w geologii mogło być wyjaśnione nie nagłą katastrofą, lecz procesami, które musiałyby rozciągać się na setki tysięcy, miliony czy dziesiątki milionów lat. Stopniowo, jak wiemy, ta skala wydłużała się coraz bardziej, w miarę jak geolodzy odkrywali relikty coraz starszych i starszych formacji, a paleontolodzy rozpisywali kolejne rozdziały historii życia. Dziś różne nauki dysponują bogatym wachlarzem narzędzi umożliwiających datowanie skał, szczątków roślinnych i zwierzęcych czy przedmiotów wytworzonych przez człowieka. Osie czasu historii, biologii i geologii w zasadzie się rozeszły, nie wspominając już nawet o niewyobrażalnej skali „Kosmicznego Kalendarza”.

Ale taka wizja przeszłości prowadzi do niepokojącego spostrzeżenia: przez 99,99% dziejów Ziemia doskonale obywała się bez człowieka. Góry wznosiły się i upadały, gatunki pojawiały się i znikały. A to wszystko wcale nie dla nas. Nie było żadnych widzów, którzy mogliby podziwiać to kosmiczne widowisko.

Analiza porównawcza z klasycznymi mitami sugeruje, że jednym z najważniejszych sekretów sukcesów pseudonauki jest ponowne scalenie różnych wymiarów czasu i zaproponowanie „sensownego kalendarza”, w którym na powrót możemy poczuć się najważniejsi.

Choć współcześni przeciwnicy ewolucji dzielą się na bardzo wiele frakcji (zwolennicy „młodej Ziemi”, „starej Ziemi”, dewolucjoniści itd.), ważnym elementem ich poglądów jest bardzo często skrócenie osi czasu i przywrócenie synchronizacji pomiędzy historią człowieka a historią świata. Dobrym przykładem takiego zabiegu jest np. poniższy diagram zaczerpnięty ze strony Institute for Creation Research:

(ilustracja ze strony Institute for Creation Research uzgadniająca skalę geologiczną i bilbijną, http://www.icr.org/article/understanding-evidence-for-biblical/)

Odrzucenie teorii ewolucji pozwala pozbyć się niepokojącej myśli o miliardach lat, przez które świat doskonale radził sobie bez ludzi. Ludzie lubią być w centrum. Nie cierpimy, gdy nam się przypomina, że żyjemy na pyłku zawieszonym gdzieś na peryferiach Galaktyki i to w dodatku w czasie, który stanowi zaledwie mgnienie na tle historii wszechświata.

Pseudonauka mówi, że ludzie od początku byli najważniejsi. Jeżeli to nie dosyć – możemy iść jeszcze o krok dalej.

Polacy są starsi niż Himalaje!

Sięgam na swoją ulubioną półkę i zdejmuję książkę Janusza Bieszka Słowiańscy królowie Lechii, by po raz kolejny z lubością otworzyć ją na stronie 24, gdzie znajduje się jeden z moich ulubionych fragmentów:

Cywilizacja Gobi nazywana była również Wielkim Imperium Ujgur. Została założona około 70 000 lat temu przez Ujgurów z pacyficznego kontynentu Mu, należących do rasy aryjskiej – białej, wspólnie z potomkami Ariów z północnej Azji, tj. byłej cywilizacji Hyperbornea, znanej póxniej także jako Arktyda. […] Była to największa kolonia cywilizacji Mukuila na Ziemi.

[…]

Gobi, Tybet i Himalaje (które nie zostały jeszcze całkowicie wyniesione) były w tych czasach na oógł równinnymi, uprawnymi terenami z lasami jeziorami i rzekami.

[…]

Około 25 000 lat temu w wyniku kataklizmu, tj. rozpadu i tonięcia kontynentu Mu na Pacyfiku, powstała ogromna fala pływowa (tsunami), która (według badaczy) ruszyła na północ.

Oto pierwsze rozdziały naszej, Polskiej, Lechickiej historii. Nasz rodowód nie sięga roku 966, lecz dziesiątek tysięcy lat przed naszą erą. (A także gwiazd.) Jesteśmy starsi niż Himalaje, bo i tutaj skala czasowa procesów geologicznych zostaje spłaszczona, by pokryć się z mityczną historią.

Puenta

Z tych rozważań o czasie płynie kilka morałów:

1. Popularność teorii pseudonaukowych wiąże się z tym, że proponują nam atrakcyjną wizję świata. Jednym z jej elementów jest przywrócenie miejsca słuchacza w centrum wszechświata i historii.

2. Bardzo różne na pozór teorie pseudonaukowe opierają się na podobnych mechanizmach. Żeby to dostrzec, pod warstwą odmiennych rekwizytów (biologia, historia, klimatologia) warto poszukiwać głębszych struktur.

3. Sposób, w jaki dziś uczymy w szkole niektórych przedmiotów, zwłaszcza historii, może zwiększać podatność uczniów na pseudonaukowe teorie. Badania pokazują, że historia podawana jest uczniom nie jako nauka zajmująca się odkrywaniem przeszłości, weryfikacją źródeł, stawianiem hipotez, lecz jako zbiór kanonicznych faktów, często silnie powiązanych z poczuciem tożsamości.

Wszystko to prowadzi nas, po raz kolejny, do najważniejszego, moim zdaniem, wniosku:

4. Pseudonauka jest produktem nauki. Nie jest czymś nauce obcym, niezależnym od niej, lecz jakby jej mrocznym cieniem, bezlitośnie eksploatującym wszelkie jej braki, niedociągnięcia i niedoskonałości. Żeby pokonać pseudonaukę, nauka musi zmierzyć się z własnymi słabościami. Między innymi z faktem, że jej odbiorcy nie są automatami, lecz ludźmi, którzy potrzebują sensownej i atrakcyjnej opowieści o świecie; takiej historii (w różnych tego słowa znaczeniach), w której będą się mogli poczuć ważni i wyjątkowi.

Bo mity uczą nas, że „zrozumiały” znaczy nie tylko: wyjaśniony tak, żebym mógł ogarnąć. „Zrozumiały” znaczy odniesiony bezpośrednio do MNIE, do MOJEGO codziennego doświadczenia, do MOICH marzeń pragnień i lęków. To wielkie zadanie stojące przed uczonymi, popularyzatorami i w ogóle wszystkimi, którzy „trzymają stronę nauki”.

Do roboty!

Czytaj dalej